Caïro: een stad in transitie

Het is al weer meer dan twee jaar geleden dat de Arabische lente tot volle wasdom kwam in Egypte. Hoewel de gevolgen nog altijd niet helemaal te overzien zijn, maakt Caïro zich wel op voor de zoveelste wedergeboorte. Door de politieke hervormingen ontstaan er namelijk nieuwe krachtenvelden en mogelijkheden voor stedelijke ontwikkelingen. En dat is nodig, want het huidige stedelijk netwerk hangt als los (woestijn)zand aan elkaar.

Stedelijke chaos
Wie wel eens in Caïro is geweest, zal zich vooral hebben verbaasd over het enorm drukke verkeer dat zich rijen dik langzaam maar zeker door de slecht geplaveide straten wurmt. De auto’s zouden in Nederland niet door de APK komen, maar de toeter doet het meestal nog prima. Als voetganger voel je je niet echt welkom. Oversteken is als Russische roulette.
De indruk van chaos wordt versterkt door de ordeloze bouwwijze: oud, nieuw, hoog, laag. Alles staat door elkaar in verschillende fasen van nieuwbouw of verval. Op veel huizen zijn extra etages bijgebouwd met de materialen die toevallig voorhanden waren.
Het stadsbeeld wordt daarnaast nog eens gekenmerkt door een hoge dichtheid. De sterke bevolkingsgroei, ten gevolge van zowel de trek naar de stad als een hoog geboortecijfer, heeft een grote invloed op het stadsleven. In 1940 had Caïro nog drie miljoen inwoners, in 1970 negen miljoen en nu meer dan 20 miljoen. En de verwachting is dat het naar 30 miljoen gaan in 2030. Woningen zijn dan ook in een korte tijd, zonder veel samenhang en planologisch inzicht uit de grond gestampt. Veelal door bewoners zelf. In sommige buurten wonen op één vierkante meter zo’n 150.000 mensen. Daarnaast breidt de stad zich verder uit. De randen van de woestijn (en de piramides) zijn enkele decennia geleden al bereikt.

Transitie
Dit straatbeeld zal nog niet zo snel veranderen. Niettemin is Caïro wel een stad in transitie. Door de continue stedelijke groei, maar ook door de veranderende politieke verhoudingen wordt de stad en zijn buitenruimte anders beleefd door haar gebruikers. Al is het maar omdat bewoners meer mogen, kunnen en willen. De zo kenmerkende bureaucratie (schitterend beschreven in ‘Een goede man slaat soms zijn vrouw’ van Joris Luyendijk) zal naar alle waarschijnlijkheid langzaam afnemen, overheidsbeslissingen worden transparanter en bewoners krijgen weer een stem. Waar er in het verleden geen stedelijke visie was en stedelijke ontwikkelingen eigenlijk alleen tot stand kwamen als het interessant was voor het toerisme, zullen individuele bewoners en gemeenschappen vaker aanleiding zijn voor fysieke ingrepen. Daarnaast is de hoop dat de ruimtelijke kwaliteit flink gaat verbeteren, daar de bouwindustrie in het verleden werd gecontroleerd door de regering en gedomineerd door zakenlui. Daarbij was weinig ruimte voor creatieve ideeën van vakkundige architecten, stedenbouwkundigen en/of kunsthistorici. Laat staan de mening van bewoners. Het was een wereld van vriendjespolitiek die weinig tot geen rekening hield met de juiste prijs-kwaliteitverhouding.

Nog veel vragen
Maar wat betekent dit allemaal voor de stad en haar bewoners? Krijgen bewoners meer zeggenschap over de faciliteiten in hun eigen buurt en hoe wordt dit georganiseerd? Wat heeft dit alles voor invloed op de woningbouw, stedenbouw en de inrichting en gebruik van de publieke ruimte? Komt er een oplossing voor de woningcrisis, die nu wordt beteugeld via illegale zelfbouw? En wat gebeurt er met de verlate overheidsgebouwen, symbool van een vorig tijdperk? Interessante vragen waar niemand nog het antwoord op heeft. Wel komen er steeds meer congressen en workshops die aan een of meerdere thema’s aandacht geven. Voor wie meer wilt weten, is er een interessante bron: Mohamed El Shahed, promovendus op het gebied van architectuur en stedelijke planning. Sinds april 2011 besteedt hij op zijn blog aandacht aan een groot aantal van deze vragen. "As Egypt enters into a post-Mubarak era, the question remains: will change only mean new faces in high position or will a new architecture and urban planning culture emerge in response to new political realities?” Zijn website, Cairobserver, richt zich op de architectuur, stedenbouw en het stadsleven. “Cairobserver is dedicated to presenting visitors and residents with lucid analysis, commentary and information while confronting stereotypical views of this city and enriching the ways in which professionals, students and residents understand the policies that shape the city, explore its history and sites, its urban and architectural merits and problems and connecting with the activism that attempts to engage with Cairo’s urban reality.” […] “The goal is to start a conversation about the city that includes as diverse views and experiences as possible.”

De eerste stappen
Een van de terugkerende thema’s op de website is het gebrek aan veilige wegen, openbaar vervoer, parkeerruimte, openbare ruimte en wandelpaden (stoepen). In het verleden zijn fly-overs gebouwd om de verkeersstroom enigszins gaande te houden en in 2012 is de derde metrolijn gereedgekomen. Wat betreft El Shahed – en vele anderen – is dit bij lange na niet genoeg. Het ontwikkelen van een integraal vervoersnetwerk heeft volgens hem verreweg de hoogste prioriteit. De stad zou het meest geholpen zijn als er een sluitend netwerk komt van metrolijnen (drie nieuwe metrolijnen zitten al de planvormingsfase), langeafstandstreinen, trams en milieuvriendelijke stadsbussen.
Terecht merkt El Shahed echter op dat het wel nodig is om eerst een andere hobbel te nemen: het reorganiseren van de overheid (incl. minder bureaucratie): “The present governorate system was created by a centralized authoritarian military regime in the 1950s to ensure dependency on state ministries rather than local governments. It was also designed to maximize the control of the president in Cairo. […] Currently the city is divided into three governorates each of which constitute of urban areas belonging to Greater Cairo along with agricultural or desert land […] If Cairo were to be administratively united under one city-wide government, while allowing municipalities and localities greater powers, a very important new role is created: the mayor. […] An ELECTED mayor of Cairo would have to actually work to improve the city because authority will now have a face, one that is replaceable by elections if s/he doesn’t perform well.” De vervolgstap zou dan zijn dat er een decentralisatie van de beslissingsmacht komt zodat bewoners meer invloed krijgen in het besluitvormingsproces.

Bewonerswensen
Een van de rubrieken op de website zijn artikelen waarin El Shahed bewoners een standaard vragenlijstje voorlegt om hun mening en wensen over hun eigen woonbuurt en stad te peilen. Dat geeft een interessant kijkje in de hoofden van de stadsbewoners. De meeste wensen liggen – logischerwijs - op het vlak van schoon-heel-veilig. Wat vaak in combinatie met de algehele verkeersdrukte wordt genoemd en de behoefte aan meer openbare, toegankelijke groenvoorzieningen. Daarnaast is er een duidelijke oproep voor een doordachte visie op stedelijke ontwikkeling en planning. Veel buurten/voorsteden liggen geïsoleerd van elkaar. Ook hier wordt een beter vervoersnetwerk (uitbreiding metro, tram en meer wandelpaden) vaak als oplossing genoemd. De vrouwen – meer afhankelijk van privévervoer vanwege de slechte omgangsvormen – vragen vooral aandacht voor het wegennetwerk. Op de vraag of men weet hoe hun buurt of stad bestuurlijk is georganiseerd, weet niemand het antwoord. Laat staan dat men weet hoe men invloed kan krijgen op buurtontwikkelingen.

Publieke gebouwen
El Shahed kijkt ook terug en geeft daarbij zijn ongezouten mening over de bestaande, gebouwde omgeving. Zo analyseert hij verschillende publieke gebouwen die in het verleden door de overheid zijn neergezet of gerenoveerd. Door het ontbreken van een afdeling monumentenzorg of welstandscommissie is er in zijn optiek te weinig respect voor historische gebouwen. Zo is het treinstation grondig verbouwd: “The architectural characteristic of this historic building is being vandalized with no respect to scale, historic character, function, or aesthetics.” Wat betreft nieuwbouw spant de ‘Supreme Constitutional Court’ de kroon: “The building puts any 19th century World’s Fair pavilion or amusement park kiosk representing Egypt to shame. The court is considered locally as an example of Egyptian Revival architecture, however from an architectural history, theory and criticism point of view this building represents the death of Egyptian architecture rather than its revival. […] Mito’s building is a symptom of the regime’s politics; it is in dialogue with itself, it relies on simplified symbolism; it is pompous in its presentation and proud to not engage with what is happening in the world of architecture at large.”

New Cairo
Daar waar woningbouwprogramma ’s in het verleden vooral een overheidsaangelegenheid was, hebben projectontwikkelaars de laatste vijftien jaar steeds meer invloed gekregen. Ook hierbij vond (en vindt) veel corruptie plaats doordat de bouwgrond vooral in handen kwam via vriendjespolitiek. De marktpartijen bouwen vooral ‘gated communities’ voor de rijke elite die de drukte van de stad willen ontvluchten. Deze suburbanisatiegolf krijgt zijn vorm in wat wordt genoemd ‘New Cairo’: satellietsteden in de woestijn met grote villa’s en golfbanen, zoals Al Rehab, Katameya Heights en Madinaty. Deze zijn echter niet allemaal een doorslaand succes: “The lack of community oriented design, coupled with low building quality, isolated locations, lack of transport, and utility problems such as clean water, sewage and electricity has rendered many housing projects a failure”, aldus El Shahed. En daarnaast nog eens onbetaalbaar voor de middenklasse, laat staan voor lagere inkomens. Het gevolg is dat veel van deze woningen leeg staan, terwijl het woningtekort alleen maar toeneemt door de aanhoudende bevolkingsgroei.

Zelfbouw
Vanwege dit woningtekort moeten veel huishoudens zelf voor een oplossing zorgen. Dit doen ze massaal door (illegale) zelfbouw in de zogenaamde ‘ashwaiyat’ (vrij vertaald: lukrake nederzettingen). Zowel in als buiten de stad: “The housing crisis has led to the rapid urbanization of agricultural land, which is technically illegal, however the state has allowed such development knowing fully that it has nothing better to offer. Therefore informal communities spring up around Cairo and other cities and sometime later the state comes in and supplies utilities and street names.” Volgens een laatste schatting woont tussen de 60 en 70% van de bevolking in deze ‘informal settlements’, die niet alleen onveilig zijn vanwege de slechte bouwconstructies, maar ook weinig tot geen voorzieningen en faciliteiten kennen. “The result is a bizarre situation where there is a housing crisis, there is massive speculation and building, the majority of the population lives in self-initiated/self-built so-called informal areas and there are hundreds of thousands (a conservative estimate) of empty developments including state planned desert communities.”

Tot slot
Er zijn met andere woorden een groot aantal opgaven in de stad aan de Nijl. Blijft de vraag staan wie straks de beslissingen over de verschillende stadswijken gaat maken? Wie gaat er van eventuele nieuwe stedelijke ontwikkelingen profiteren? En wat is de rol van de bewoners in dit alles? Nogmaals, niemand die het vooralsnog weet, maar de genoemde website van Mohamed El Shahed biedt wel een interessant kijkje in deze vraagstukken. Zijn zoektocht naar nieuwe antwoorden komt ook heel beeldend naar voren in onderstaande TED-presentatie. Hierin neemt hij ons mee naar een aantal plekken in Caïro en vraagt daarbij aandacht voor de nog altijd moeilijke verhouding tussen de geplande, de ongeplande en de geleefde stad. Daarnaast doet hij een oproep aan de bewoners van Caïro om een actievere bijdrage te gaan leveren aan het besluitvormingsproces in buurten. Want juist op dit schaalniveau kan in zijn ogen de nieuwe democratie vorm gaan krijgen.

Geraadpleegde bronnen