The sky is the limit

Voor het realiseren van een aantrekkelijke, leefbare stad is het van belang dat we meer uit gaan van de menselijke maat: de stad op ooghoogte. Op grote hoogte liggen er echter ook volop kansen om te werken aan diverse stedelijke opgaven, zoals verdichting, klimaatadaptatie en de energietransitie. We moeten het dak op!


Steden staan voor een groot aantal belangrijke opgaven. Het is vaak zoeken naar ruimte voor nieuwe gebouwen zonder dat dit ten koste gaat van bijvoorbeeld groenvoorzieningen en andere ontmoetingsplekken. Bij die verdichting gaat het ook om de vraag hoe we voldoende verblijf-, broed- en schuilplaatsen voor dieren realiseren. Daarnaast heeft deze verstedelijking negatieve gevolgen voor het klimaat in de stad waar we een antwoord op moeten vinden. Zo kan je in de zomermaanden extreme hitte ervaren in steden, omdat stenen - in tegenstelling tot groene gebieden - warmte vasthouden. Naast deze opwarming van het stedelijk milieu ontstaan er door de klimaatverandering ook steeds meer en extremere wolkbreuken die voor wateroverlast zorgen. En moet er hard worden gewerkt aan de energietransitie om gasloos te worden en minder CO2-uitstoot te produceren. Voor al deze problemen is er een (deel)oplossing die we lang over het hoofd hebben gezien. Het dak!


Multifunctioneel
Eeuwenlang heeft het dak eigenlijk alleen gefunctioneerd als bescherming van een gebouw tegen regen en wind. Daken zijn echter veel multifunctioneler te gebruiken. Die les trok ik na het lezen van het Rotterdamse Dakenboek van Esther Wienese (een Amsterdamse variant is in de maak), de website multifunctioneledaken.nl en na een bezoek aan de Rotterdamse Dakendagen (afgelopen weekend). Ze laten alle drie op een inspirerende manier zien hoe je meer en beter gebruik kan maken van de bovenkant van gebouwen. 
In dit artikel een samenvatting met tal van praktijkvoorbeelden en foto's. Dit aan de hand van een vierdeling:
  • daken voor daktuinen en natuur (groen)
  • daken voor het bufferen van regenwater (blauw)
  • daken voor wonen, werken en recreëren (rood) en 
  • daken voor opwekking van energie (geel). 
Met daarbij de opmerking dat iedere indeling mank gaat, omdat functies juist vaak worden gecombineerd.

Daktuinen en natuur (groen)
Groene daken zijn er in allerlei soorten en maten. Sedumdaken zijn daken met lichte begroeiing, zoals gras, vetplanten of mossen. Zoals bijvoorbeeld op Woonboulevard Alexandrium in Rotterdam (21.000 vierkante meter) of het Javits congrescentrum in New York (28.330 vierkante meter). Dat geeft voor omwonenden een prettig uitzicht, maar heeft nog veel meer voordelen. Het zorgt voor vergroening van de stad en daarmee voor meer biodiversiteit. Het vangt ook fijnstof op waardoor de luchtkwaliteit verbetert. Het absorbeert geluid en voorkomt daarmee overlast. Het bespaart op de energiekosten voor verwarming en koeling. Dit komt omdat een groen dak beter isoleert waardoor op koude dagen de warmte langer binnen blijft. En op warme dagen wordt de hitte juist gedempt. Groene daken blijven namelijk koeler dan gewone, bitumen daken. Het kan daarmee - samen met de opvang van hemelwater (zie hieronder) - een belangrijke rol spelen in klimaatadaptatie en CO2 reductie. En doordat groene daken koel blijven en het onderliggende dak beschermen tegen direct zonlicht, verlengen ze de levensduur van het dak.

Daarnaast zijn er groene daken met hogere beplanting (struiken of bomen). Denk aan daktuinen of dakparken, die ook bovenstaande voordelen hebben, maar daar nog een of meerdere functies aan toevoegen omdat je het dak ook kan betreden. Het bekendste internationale voorbeeld van het op hoogte toevoegen van groen aan de stad is de HighLine in New York. Een 2,2 kilometer lang verhoogd park op een voormalig spoorwegviaduct. Gebaseerd op de ideeën van de Promenade Plantée uit Parijs en een inspiratiebron voor de Hofbogen in Rotterdam en vele andere steden.
 
Het grootste openbare park van Europa op een dak ligt in Rotterdam: het Dakpark (foto hierboven en begin artikel). Een oud spoorwegemplacement is hier getransformeerd tot een winkelboulevard en bovenop is een kilometer lang park gerealiseerd. Voor en door de bewoners. Dit heeft tot een enorme vergroening van de dichtbevolkte wijk geleid en volop mogelijkheden voor ontmoeting en ontspanning. Met speeltuinen, waterpartijen, moestuinen, groene weiden, kunst en een restaurant.

Daarnaast kunnen daken gebruikt worden voor het kweken van groenten en fruit. Op kleine schaal (een bewoner die zijn eigen moestuin heeft) of op grotere schaal.
Zo staat de grootste stadsboerderij van Europa in Den Haag: De Schilde (foto rechts). Op het dak van een voormalig kantoorgebouw wordt jaarlijks in een enorme kas vijftig ton aan groenten, waaronder sla en tomaten, gekweekt. Een verdieping lager worden vissen gekweekt. De voedingstoffen die vrijkomen bij deze visproductie worden hergebruikt voor de groenteteelt en de planten zuiveren weer het water waarin de vis gekweekt wordt. Het project in Den Haag is geïnspireerd door tal van ‘rooftopfarms’ elders in Europa en de Verenigde Staten. De Brooklyn Grange, met twee locaties in New York, beweert daarbij de grootste van de wereld te zijn. Naast de productie van groenten voor de lokale markt hebben zij ook eierleggende kippen en bijen voor honing.

Bufferen van regenwater (blauw)
Om de wateroverlast in straten na hevige regenbuien te voorkomen, kan je daken gebruiken om regenwater op te vangen of vertraagd het riool in te laten stromen. Dit kan in combinatie met begroeiing, zoals op de eerder besproken groene daken, of door van het dak een (tijdelijke) opvang van regenwater te maken. In beide gevallen zorgt het voor een lagere belasting op het riool en daarmee op lagere overstromingskansen. 

Naast (het tijdelijk) opvangen van water wordt het nog interessanter als je het water ook kan benutten. Zo wordt de regen die op het voetbalstadion van Sparta valt, afgekoppeld en gebufferd in een ondergrondse opslag wat gebruikt wordt om het voetbalveld te besproeien zodat dit niet meer gebeurt met duur, gezuiverd kraanwater. Ook in Rotterdam staat het Schieblock waarop een zogenaamd Slimdak is geïnstalleerd. Waar een groen sedumdak circa 25 liter regenwater vasthoudt per vierkante meter en vertraagd het riool in laat lopen, daar bergt het Slimdak 70 liter dat wordt hergebruikt voor het besproeien van de Dakakker (foto rechts), het eerste oogstbare dak van Nederland met bijen en eetbare bloemen en planten.
Het KellebeekCollege in Roosendaal gebruikt de vijfde gevel zowel voor piekopslag als waterbuffering ten behoeve van was-, blus- en spoelwater voor toiletten en water voor de tuinen, gevels, vijvers en het begroeide dak.

In de toekomst wordt mogelijk het hergebruiken van water ook voor individuele huishoudens meer een aandachtspunt. In Duitsland moet je bijvoorbeeld al een (geringe) vergoeding betalen voor het hemelwater dat via jouw huis(houden) op de openbare afvoer wordt geloosd. Het wordt dan – naast de milieutechnische redenen - ook financieel aantrekkelijker om over waterberging na te denken.



Wonen, werken en recreëren (rood)
In een dichtgroeiende stad is ieder stukje ruimte dat kan worden benut als verblijfs- of ontmoetingsruimte van harte welkom. Er wordt daarom steeds meer gekeken naar daken als mogelijke uitbreiding van onze leef- en/of werkruimte. Dat zorgt voor een verblijfsruimte op een bijzondere locatie met vaak een aantrekkelijk uitzicht op de skyline van de stad. Naast bewoners die een dakterras voor hen zelf of flatgenoten aanleggen, zijn er ook steeds meer ondernemers die hier op inspelen door een bar of restaurant te realiseren op hun dak. Om daar vervolgens feesten, tentoonstellingen en filmavonden te organiseren. Maar naast horecagelegenheden (zie hier de mooiste rooftopbars ter wereld) kunnen daken ook worden gebruikt als:
Allemaal manieren om het ruimtegebruik in steden te compenseren en om zo efficiënt mogelijk om te gaan met de beschikbare oppervlakte.

Opwekking van energie (geel)
Tenslotte kunnen daken worden gebruikt als locatie voor zonnepanelen en windturbines om gebouwen en daarmee de stad energieneutraal te maken. Deze duurzame energieopwekking betekent minder CO2-uitstoot, een schonere lucht en zorgt voor het tegengaan van het broeikaseffect. Omdat zonnepanelen ook op schuine daken kunnen en de aanschafprijs de laatste jaren enorm is gezakt, is dit vooralsnog een van de bekendste voorbeelden van het multifunctioneel gebruiken van onze daken. De voorbeelden hierboven laten echter zien dat er nog tal van andere mogelijkheden zijn.

Heeft u mooie voorbeelden die u aan deze lijst wilt toevoegen? Laat het me weten via onderstaand reactieformulier.

Foto's: (cc) Gerben Helleman



Geraadpleegde bronnen en leestips
De Groene Stad (2019) Website De Groene Stad

Gerben Helleman (2012) Geen woorden, maar daden. Blog Stadslente.

Gerben Helleman (2016) Urban Argiculture. Blog Urban Springtime.

Esther Wienese (2017) Het Rotterdamse Dakenboek; nieuw gebruik van dak en stad. Rotterdam: nai010.

Website Multifunctionele Daken

Website Rooftop Revolution

Reacties